Bielik jest największym współcześnie gniazdującym gatunkiem ptaka drapieżnego w Polsce. Samice osiągają masę ciała 5 kg, niekiedy ponad 6 kg. Rozpiętość ich skrzydeł dochodzi do 250 cm. Samce są wyraźnie mniejsze (odpowiednio ok. 4 kg i 220 cm). Różnica ta jest najlepiej widoczna przy obserwacji dwóch osobników tworzących parę. Orły te wyraźnie różnią się od wszystkich innych krajowych gatunków. Cechą ptaków dorosłych jest śnieżnobiały, klinowaty ogon, nieopierzone żółte skoki (nogi), intensywnie żółty dziób oraz ogromne "deskowate" skrzydła z wyraźnie widocznymi u szybujących ptaków lotkami. Można je więc łatwo rozpoznać nawet z dużej odległości. Ptaki młodociane są ciemno ubarwione. W miarę dorastania jaśnieją i ok. 5 roku życia są już podobne do rodziców. Bieliki są ptakami długowiecznymi. Mogą osiągnąć wiek ponad 30 lat, a w niewoli nawet 42 lata. Tworzą trwałe pary. Dawniej bielik był ptakiem bardzo rzadkim, obecnie możemy go spotkać prawie nad wszystkimi wodami.
Zasięg występowania
Bielik gnieździ się prawie w całej północnej części Azji, aż po wybrzeża Pacyfiku, oraz w Japonii. W Europie zamieszkuje znaczne połacie Rosji, Półwysep Skandynawski, Republiki Nadbałtyckie, pas nizin od Białorusi poprzez Polskę po zachodnie krańce Niemiec. Występuje też na Grenlandii i Islandii. W wyniku reintrodukcji zasiedlił Szkocję. Izolowana populacja występuje w dorzeczu Dunaju. Najliczniej gniazduje na skalistym wybrzeżu Norwegii - ok. 2000 par. Równie ważna jest populacja w krajach nadbałtyckich: Szwecja - 220, Finlandia 150, Estonia, Łotwa i Litwa - 110, Niemcy - 320 par. W Polsce gniazduje 500 par. W europejskiej części Rosji występuje ok. 1000 par, a całą globalną populację szacuje się na 8500-12000 par.
Rozmieszczenie bielika w Polsce w ciągu ostatnich 200 lat podlegało znacznym zmianom. Gatunek w wyniku prześladowań wycofywał się z wielu terenów, by ponownie je zasiedlić pod koniec XX wieku. Obecnie zasiedla Pobrzeże Południowobałtyckie, szczególnie wyspy Wolin i Uznam, oraz Równinę Goleniowską. Występuje na całym Pomorzu Zachodnim, łącznie ok. 180 par, oraz na znacznej części Pomorza Środkowego (35 par).
Drugim pod względem ilościowym jest obszar północno-wschodniej Polski. Gniazduje tu ok. 150 par. Najliczniej zasiedla Pojezierza: Olsztyńskie, Mrągowskie, Równinę Mazurską i Krainę Wielkich Jezior Mazurskich. Wielkopolskę zamieszkuje ok. 70 par, a najczęściej można bielika spotkać na Pojezierzu Lubuskim, Poznańskim i w Kotlinie Gorzowskiej. Rozproszone pary gniazdują w dolinie Noteci, Pojezierzu Chodzieskim, Gnieźnieńskim oraz na Wysoczyźnie Leszczyńskiej i Kaliskiej. Tylko nieco mniej licznie - 50 par, występuje na Śląsku. Główne obszary gniazdowania w tej krainie to: Bory Dolnośląskie, dolina Baryczy i Równina Oleśnicka. Kilkanaście par zasiedla dolinę Odry aż po Racibórz, Bory Niemodlińskie i Wyżynę Śląską. Kolejnych 25 par występuje na Lubelszczyźnie. Ostatnio kolonizowane jest centrum kraju, gdzie występuje ok. 10 par. Zagnieździł się też w Karkonoszach, gdzie nigdy wcześniej nie występował.
Lokalnie gniazduje w wysokim zagęszczeniu: na Mazurach ok. 0,7 pary/100 km2, a na terenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego nawet 2,8-3,3 par/100 km2. Największa koncentracja par w Polsce i w Europie występuje nad Zalewem Szczecińskim, gdzie w lesie o powierzchni zaledwie 1300 ha istniały 22 gniazda należące do 6-7 par. Dwa najbliżej równocześnie zasiedlone gniazda znajdowały się tylko w odległości 280 m od siebie, tak że wysiadujące ptaki mogły się nawzajem obserwować.
Pokarm i zdobywanie pożywienia
Głównym pokarmem bielika są ryby i ptaki wodne, a zimą ważne uzupełnienie diety stanowi padlina. Bieliki stosują różne techniki łowieckie: polowanie z zasiadki, z dolotu, w tandemie, w powietrzu, brodzenie na płytkiej wodzie, okradanie innych osobników własnego i obcego gatunku (kleptopasożytnictwo). Młodociane ptaki jesienią chętnie polują na spuszczanych stawach, gdzie pozostaje duża ilość łatwo dostępnych ryb. Ofiary są chwytane przede wszystkim za pomocy szponów, a dziób służy orłom jedynie do rozrywania zdobyczy. Noga bielika wyposażona jest w 4 mocne szpony. Są one łukowato zakrzywione i ostro zakończone. Osiągają długość prawie 5 cm. Skóra na wewnętrznej części palców jest szorstka, co ułatwia transport śliskich ofiar.Wiedza o pokarmie bielików pochodzi z analizy wypluwek (zrzutek). Przypominają one kształtem dużą "kluskę" o wymiarach ok. 35 x 60 mm, zlepioną z niestrawionych fragmentów sierści, piór, kości i łusek przemieszanych z materiałem roślinnym. Analizowane są również reszki pokarmowe znajdowane pod oraz w gniazdach. Ryby stanowią najważniejsze źródło pokarmu bielika. Chwyta on ryby o bardzo różnej wielkości: od 100 g do 6-8 kg. Zazwyczaj są to osobniki o masie od 0,5 do 3 kg. Na Mazurach polowały przede wszystkim na leszcze i szczupaki oraz w mniejszym stopniu na płocie, karasie i wzdręgi. Ptaki gniazdujące w okolicy stawów chwytają głównie karpie. Bieliki polują również na ptaki. Szczególnie często chwytane są łyski (ok. 70% wszystkich upolowanych ptaków), a ponadto krzyżówki, nurogęsi, perkozy dwuczube i zauszniki, śmieszki, a nawet młode gęgawy.Chętnie chwyta postrzałki. Ssaki stanowią niewielki udział w diecie - 2-6%, wyjątkowo do 12%. Bieliki w ciągu całego roku spożywają padlinę, stąd nie jest możliwe ustalenie, ile zwierząt zostało faktycznie upolowanych, a ile znalezionych już jako padłe. Z pewnością bielik nie zabije dorosłej sarny lub dzika, których pozostałości stwierdzono wiele razy w gniazdach, zdolny jest natomiast upolować młodą sarnę, zająca, a nawet warchlaka dzika. Znaczenie padliny wzrasta zwłaszcza w okresie zimowym.
Badania i ochrona
Prekursorem ochrony ptaków drapieżnych w Europie byt znakomity ornitolog Władysław Taczanowski. Już w połowie XIX wieku, podał on bardzo wiele faktów obalających opinie o "nadmiernej szkodliwości" ptaków drapieżnych. Wykazat w swoich publikacjach wpływ odstrzału na bezprecedensowy spadek ich liczebności. Warto tu przytoczyć argumenty tego badacza: "...nie należy się kierować jedynie samemi tylko materyalnemi względami: są bowiem inne, na które także powinniśmy zwracać uwagę; czyż bowiem nie sprawia już w nas rozkoszy widok pławiącego się w powietrzu orła lub kani albo też uderzającego w wodę rybołowa, i czyż rozkosz ta nie jest zdolna nagrodzić szkód, jakie te wspaniałe ptaki wyrządzają. Nie potrzeba na to być koniecznie naturalistą: każdy człowiek zastanawiający się nad pięknością natury doskonale to rozumie i niechętnie pogląda na to, że się jej ciągle i uporczywie wyrzekamy". Orzeł bielik jest gatunkiem prawnie chronionym; szczególnej ochronie podlega gniazdo. W promieniu 200 m od niego są tworzone strefy ochronne. W ciągu całego roku zabroniony jest wstęp do nich oraz wykonywanie wszelkich prac leśnych, melioracyjnych. W szczególnych przypadkach zgodę na prace mogą wydać Wojewódzcy Konserwatorzy Przyrody. W okresie od 1 stycznia do 31 lipca zasięg stref zwiększa się do 500 m. Tak więc wszelkie planowane prace powinny być wykonane w terminie od 1 sierpnia do 31 grudnia. Wprowadzenie tych przepisów niewątpliwie przyczyniło się do znaczącej poprawy sytuacji bielika w Polsce. Warto przypomnieć, że prekursorami idei ochrony strefowej byli leśnicy z byłych OZLP już w roku 1969. Ochrona strefowa obowiązuje również w Szwecji, Finlandii, na Łotwie; w Estonii i Niemczech. Dzięki badaniom naukowym bielik jest jednym z najlepiej poznanych krajowych gatunków ptaków. Od lat 70. prowadzony jest monitoring populacji. Bada się liczbę par przestępujących do lęgu, kontroluje gniazda, obrączkuje pisklęta i zbiera informacje o efektach rozrodu. Wyniki prac członków Komitetu Ochrony Orłów są corocznie publikowane w Biuletynach KOO i specjalistycznych czasopismach. Obecnie są prowadzone badania mające na celu poznanie zwyczajów łowieckich, składu pożywienia oraz anatomii. Rozwinęła się współpraca z wieloma ekspertami z dziedziny chemii środowiska, akarologii i fizjologii. Pozwoli to na wszechstronniejsze poznanie różnych aspektów życia bielika.
